Xơ gan được Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ định nghĩa là tình trạng gan bị sẹo và tổn thương mạn tính.
Các mô sẹo dần thay thế các mô khỏe mạnh và ngăn cản gan thực hiện các chức năng một cách bình thường. Khi xơ gan trở nên trầm trọng hơn sẽ dẫn đến suy gan. Viêm gan B, C, D và rượu là nguyên nhân chính chiếm trên 90% các trường hợp xơ gan. Xơ gan được coi là yếu tố nguy cơ hàng đầu gây ung thư gan nguyên phát với khoảng trên 80% các trường hợp ung thư gan xuất hiện trên gan xơ.
1. VAI TRÒ CỦA DINH DƯỠNG TRONG XƠ GAN
Dinh dưỡng và các vấn đề liên quan đến dinh dưỡng là yếu tố quan trọng trong quá trình điều trị của xơ gan. Nhiều nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng tình trạng dinh dưỡng là yếu tố nguy cơ đối với tỷ lệ tử vong ở bệnh nhân xơ gan cũng như bị từ chối cấy ghép gan hay tử vong sau cấy ghép.
Một nghiên cứu tại Hoa Kỳ năm 1998 đến 2005 chỉ ra những bệnh nhân suy dinh dưỡng có tỷ lệ nhập viện và tử vong cao gấp 2 lần bệnh nhân được nuôi dưỡng đầy đủ. Suy dinh dưỡng năng lượng protein (PEM) là tình trạng khá phổ biến ở bệnh nhân xơ gan do tế bào gan bị tổn thương làm giảm chức năng của gan gây ra các rối loạn chuyển hóa về dinh dưỡng. PEM cũng tăng lên theo mức độ trầm trọng của xơ gan và cần được đánh giá thường xuyên khi nhập viện.
Chán ăn là một trong những triệu chứng tiêu hóa thường thấy ở những bệnh nhân xơ gan do các nguyên nhân về rối loạn chuyển hóa. Do đó sự giảm năng lượng và protein ăn vào là lý do phổ biến nhất dẫn đến suy dinh dưỡng trong xơ gan.
Các thói quen không lành mạnh liên quan đến ăn uống, lối sống được coi là yếu tố nguy cơ tăng tỷ lệ nhập viện và tử vong cho các bệnh về gan nói chung và xơ gan nói riêng. Các yếu tố nguy cơ về lối sống cho xơ gan bao gồm: chế độ ăn, hút thuốc, uống rượu bia, ít vận động thể lực, vệ sinh răng miệng kém.
Thói quen tiêu thụ rượu, bia, các sản phẩm chứa cồn quá mức so với khuyến nghị đã được chứng minh là nguyên nhân phổ biến dẫn đến xơ gan và tăng tử lệ tử vong do xơ gan ở nam giới. Rượu và chế độ ăn được chứng minh là có liên quan đến nhau trong quá trình điều trị cho bệnh nhân xơ gan vì chế độ ăn đúng cách có thể điều chỉnh tác động gây hại của rượu đối với gan.
Ngoài rượu và chế độ ăn, các khảo sát cũng chỉ ra rằng hoạt động thể lực phù hợp với tình trạng của bệnh nhân sẽ giúp làm giảm nguy cơ các biến chứng của xơ gan.
2. DINH DƯỠNG
Xơ gan là giai đoạn cuối của quá trình bệnh lý mạn tính ở gan. Xơ gan được chia làm 2 giai đoạn: còn bù và mất bù. Chế độ dinh dưỡng sẽ thay đổi để phù hợp với 2 giai đoạn này nhưng vẫn có chung mục đích nhằm nương nhẹ chức năng gan và tham gia vào việc phụ hồi gan, thu nhỏ tổn thương gan.
2.1 XƠ GAN CÒN BÙ (GIAI ĐOẠN CHƯA CÓ CỔ CHƯỚNG)
+ Duy trì chế độ ăn hợp lý gần như bình thường đầy đủ các thành phần đạm, đường, mỡ, vitamin và khoáng chất, tránh kiêng quá mức cần thiết.
+ Tuy nhiên không nên ăn quá nhiều chất đạm vì bệnh nhân xơ gan tiêu hóa kém, protein không chuyển hóa hết sẽ gây tăng amoniac (NH3) trong máu và có thể vào não gây hôn mê. Đồng thời, chia nhỏ bữa ăn giúp bệnh nhân dễ tiêu hóa và hấp thu tốt hơn.
+ Tuyệt đối không uống rượu.
+ Bổ sung đầy đủ lượng nước: 1,5 – 2 l/ ngày.
2.2 CHẾ ĐỘ ĂN CHO BỆNH XƠ GAN MẤT BÙ (PHÙ, CỔ CHƯỚNG)
Ngoài các dấu hiệu đi kèm trong bệnh, hai biểu hiện chính trong xơ gan là: suy tế bào gan và tăng áp lực tĩnh mạch cửa.
Các triệu chứng lâm sàng của xơ gan mất bù:
+ Mệt, sụt cân, chán ăn, rối loạn tiêu hóa, đau bụng
+ Sốt, vàng da, nổi mẩn, thay đổi sắc tố da. Ngón tay dùi trống, móng tay trắng, lòng bàn tay son. Sao mạch, vú to, teo tinh hoàn ở đàn ông, phù chân, cổ chướng, gan lách to, rối loạn tâm thần, run cơ,..
+ Xuất huyết mũi, răng, da, đường tiêu hóa.
Về nguyên tắc và mục đích dinh dưỡng giống chế độ ăn của xơ gan còn bù, nhưng cần chú ý hơn về chế độ ăn để tránh làm nặng thêm các biến chứng:
+ Nếu có phù, cổ chướng cần cho bệnh nhân ăn nhạt, hạn chế dưới 2g muối/ ngày.
+ Táo bón là tình trạng hay xảy ra ở bệnh nhân xơ gan. Chế độ ăn cần giảm protein qua đường tiêu hóa, thay thế bằng acid amin mạch nhánh, sử dụng chất xơ, men tiêu hóa để làm giảm triệu chứng táo bón. Bổ sung lượng đạm qua đường tĩnh mạch không gây hội chứng não gan.
+ Giảm lượng đạm, tăng đạm dễ hấp thu (có acid amin mạch nhánh – BCAAs). Ở những người suy dinh dưỡng do chán ăn, không ăn đủ qua đường miệng, lượng protein có thể tới 1,3 – 1,5g/ kg/ ngày. Tuy nhiên cần tránh các thực phẩm giàu sắt như thịt màu đỏ, gan, huyết,…
+ Tăng chất xơ trong rau xanh, trái cây hay chất xơ thô để nhuận tràng sao cho đi ngoài 2 – 3 lần/ ngày, ăn nhiều rau xanh, trái cây còn làm tăng kali cho bệnh nhân.
+ Đảm bảo lượng nước uống 1 – 1,2 lít/ ngày nên dùng các thức uống, đồ ăn có tính lợi mật, nhuận gan như: lá trà xanh, lá cây nhọ nồi, nhân trần, Actiso…
+ Xơ gan làm giảm hấp thu mỡ. Do đó, nên hạn chế dầu, không ăn mỡ động vật, năng lượng cung cấp từ chất béo không nên vượt qua 20% tổng nhu cầu năng lượng. Trong trường hợp bệnh nhân đi ngoài phân mỡ thì giảm chất béo và nên sử dụng chất béo chuỗi trung bình (MCT). Chất béo MCT dễ hấp thu và ít phải cần men tiêu hóa. Chất béo này có thể ở dạng bơ thực vật hoặc dạng dầu có tên là Ceres. Không được đun quá nóng các chất béo này khi sử dụng.
+ Hạn chế cafe, trà và tránh thức ăn chua cay vì dễ nguy cơ viêm dạ dày ở người xơ gan.
Tài liệu tham khảo
[1] Đại học Y Hà Nôi (2016). Dinh dưỡng lâm sàng – tiết chế. Nhà xuất bản Y học.Tìm hiểu bài viết liên quan: https://inrd.vn/
Fanpage: https://www.facebook.com/inrd2022
